گذری بر تاریخ شکل‌گیری آیین غبارروبی ضریح حرم مطهر رضوی

گرد نشسته بر صحن و سرای حضرت دوست، توتیای چشم است و نور دل؛ زیرا جای پای قدم های عاشقی است که هر روز با پای جان به آستان بوسی حبیب می آیند. همین حرمت هم هست که حتی غبارروبی صحن و ضریح مطهر امام رضا(ع) را به سنت و آیینی پرتشریفات تبدیل کرده است، آیینی که تا هنوز هم جاری است و سطرهای بعدی، تنها شرح مختصری بر آن است.

آیینی به قدمت عصر صفوی

آیین غبارروبی آستان حضرت رضا(ع) قدمتی دیرینه دارد؛ عمری هم تراز با عصر صفوی، یعنی همان دورانی که وسعت روضه منوره از صحن و فضای ضریح فراتر نمی رفته است. به گواهی منابع تاریخی در ابتدا این کار بسیار ساده بوده و به منظور نظافت داخل و خارج ضریح، اطراف مزار و گردآوری نذورات، هدایای تقدیمی و دیگر اشیای موجود در داخل ضریح و گردگیری از قرآن های خطی نفیس و اشیای قیمتی موجود بر فراز قبر مطهر صورت می گرفته است.

بعدها در عصر تیموریان و پس از آن است که با گسترش فضای حرم مطهر، غبارروبی به شکل یک سنت و آیین نمود پیدا می کند. تشریفاتی شدن این مراسم را نیز به دوره قاجار نسبت می دهند و از قضا بیشتر اسناد باقی مانده در این زمینه نیز مربوط به همین روزگار است.

تعیین وقت معین برای نظافت

با گذشت زمان و افزایش چشمگیر تعداد زائران در اطراف ضریح و ازدحام دائمی جمعیت و نبود امکان نظافت بموقع و گردآوری نذورات، به تدریج غبارروبی دارای وقت معین و لوازم ویژه شد. برای نمونه در دوره صفوی، ضریح مطهر و اطراف آن، سالی یک بار و پیش از نوروز غبارروبی می شده اما از دوره قاجار تعداد دفعات افزایش پیدا کرده و سوای نوروز، در اعیاد دیگر مانند عید فطر، تولد ائمه معصوم یا ایام سوگواری نیز انجام می شده است.

سلطان صاحبقران قاجاری در سطری از بیان خاطراتش از مشهد می نویسد که فرصتی دست داده است تا دقایقی پس از مراسم غبارروبی در حرم باشد.

او آن روز را چنین توصیف می کند: «رفتیم زیارت حرم. چند نفر از علما در آنجا به حضور رسیدند. کلیددار درب ضریح مطهر را با کلید نقره باز کرد. دو در داشت. یکی در تنگی بود. از آن در داخل ضریح مطهر شده، صندوق قبر مقدس منور را با کمال شوق و حضور بوسیده، حالت خوشی و وجد زیادی دست داد. زمین مقبره مطهر از بلور است. خلاصه با حالتی بسیار خوش از آنجا بیرون آمده، ایستادیم، در را بستند، بعد رفتیم به تحویلخانه برای ملاحظه بعضی جواهرات که سابقا توی ضریح بوده و قبل از وقت آمدن ضریح را جاروب و تمیز کرده، جواهرات مزبور را به تحویلخانه برده بودند.»

ناگفته نماند که این مراسم، سوای مراسم روزانه غبار روبی است که در اصطلاح به آن، «خدمت‌فوق‌ضریح» می گویند. در غباررروبی روزانه، گرد و نذورات بالای ضریح جمع آوری و گل های گلدان های چهارگوشه آن نیز عوض می شود

پس از مرمت ضریح مطهر حضرت (ع) در سال 1314خورشیدی چون نذورات بسیاری به ضریح ریخته می شده، مراسم غبارروبی هر ماه یک بار انجام می گرفته است تا در این حین، نذورات داخل ضریح نیز جمع آوری شود؛ این مهم گویا در آخر هر ماه انجام می شده است.
از سال 1326خورشیدی به بعد اما برگزاری این مراسم به سالی سه یا چهار مرتبه کاسته می‌شود و طبق استاد باقی مانده در دهه40، روی سالی چهارمرتبه ثابت بوده است.

مراحل کار نیز چنین بوده که ابتدا در ضریح با کلید مخصوصی که در جعبه ای ساخته شده از طلا ونقره قرار دارد، باز می شده است. این جعبه که به آن محبره فولادی می گویند، اهدایی شاه سلطان حسین صفوی بوده است. سپس علما و چهره های برجسته کشوری و مسئولان تراز اول آستان قدس جمع می شده اند و با وسایل مخصوصی که دست نقره ای مخصوص (برای گردآوری نذورات بالای ضریح)، جاروی پر طاووسی مرواریددوزی شده (برای گردگیری)، آفتابه مفرغی، سفره ضریح (برای ریختن نذورات و غبار روی آن) و گلابدان بخشی از آن هاست، شروع به گردگیری می کرده اند.

خدمت فوق ضریح

غبار روبی مزار ملائک پاسبان رضا(ع) در روزگار کنونی نیز همچنان دارای تشریفات خاصی است که خلاصه آن چنین است: علما و چهره های برجسته به دعوت قبلی و سپیدپوشان حاضر می شوند. ابتدا نذورات و محتویات داخل ضریح به بیرون منتقل و ضریح و فضای داخل آن با گلاب شست وشو می شود. قاریان قرآن و مداحان اهل بیت(ع) با تلاوت آیات کریم و مداحی تا آخر مراسم با این جمع همراهی می کنند. احترام و بوسیدن کلام ا... مجید مستقر بر سنگ قبر مطهر، یکی دیگر از آیین های این مراسم است.

قرآن های مذکور با ترتیب خاصی توسط تولیت عظمی از درون ضریح به بیرون منتقل شده، بین حاضران و خدام دست به دست می شود، سپس درون ضریح قرار می گیرند. ناگفته نماند که این مراسم، سوای مراسم روزانه غبار روبی است که در اصطلاح به آن، «خدمت‌فوق‌ضریح» می گویند. در غباررروبی روزانه، گرد و نذورات بالای ضریح جمع آوری و گل های گلدان های چهارگوشه آن نیز عوض می شود.

وسایل گردگیری ضریح

اما حرم ملائک پاسبان حضرت رضا(ع) خانه فرشتگان و مأمن دل بزرگان است. همین هم هست که از گذشته تا به امروز، خانه بهترین پیشکشی ها بوده است. یکی از این پیشکشی ها که قدمت آن به عهد صفوی می رسد، جاروهای غبارروبی هستند که سوای ارزش معنوی از عیار مادی بالایی نیز برخوردارند و به همین دلیل بسیاری شان اکنون در موزه حرم مطهر رضوی قرار دارند.

برابر آنچه سعیده جلائیان، در پژوهشی با این محور به دست آورده است، جاروهای پرطاووس از ارزشمندترین موقوفات غبارروبی ضریح مطهر هستند که تعداد آن ها به هفت عدد می رسد.

او می نویسد: «جاروی پر طاووس یکی از قدیمی ترین وسایل غبارروبی و تنظیف ضریح امام رضا(ع) است که از آن برای گردگیری شیروانی و شبکه های ضریح استفاده می شود. قدمت این وسیله بر طبق اسناد موجود به دوره صفویه می رسد. اولین توصیف از این وسیله نیز در سندی به سال 1111هجری قمری آمده که در آن به تهیه پرطاووس برای ساخت جارویی ویژه غبارروبی صندوق مطهر مزار امام(ع) اشاره شده است. علاوه بر این در سند دیگری که پای آن سال 1118هجری قمری مهر خورده، از جاروی پر طاووسی یاد شده که ویژه نظافت ضریح بوده و ارزش بسیاری نیز داشته است، آن چنان که نتوانسته اند قیمتی برای آن تعیین کنند. از دوره افشاری نیز اسناد قابل توجهی درباره جاروهای نفیس اهدایی باقی مانده است که افراد مختلف آن ها را نذر و وقف حرم مطهر رضوی کرده اند.»

در عصر قاجار استفاده از این جاروها همچنان ادامه دارد و گویا در این زمان به دو شکل تهیه می شده است؛ جاروهایی که وقفی بوده اند یا در خود آستانه ساخته می شده اند. در دوره پهلوی نیز همچنان این جاروها مورد استفاده قرار می گرفته و طبق مستندات، بخشی از هزینه تهیه آن توسط زائران و مقداری نیز توسط مسئولان امر و از هندوستان تأمین می شده است. ناگفته نماند استفاده از این جاروها تا هنوز هم متداول و پرطرفدار است.

سوای جاروها در سندی که از دوره صفوی باقی مانده است، گویا در این دوره، از وسیله ای به نام قاشق نیز در غبارروبی ضریح استفاده می شده که در جمع آوری نذروات داخل ضریح کاربرد داشته است. سفره ضریح، وسیله دیگری است که نشانش در اسناد دوره قاجار به دست آمده است و از قراری روی آن، غبار و نذورات کف ضریح ریخته و جمع آوری می شده است. متن این سند چنین است: «آنچه از غبار و غیره از ضریح جمع شده در میان سفره مخصوص قرار گرفته، توسط تحویلدار مهر و موم و به تحویلخانه آستانه انتقال یافت.»

هم اکنون نیز سفره ضریح از پارچه ای سبز رنگ تهیه می شود که ابعادی 2 تا 3متر دارد. این سفره در پیش روی مبارک پهن شده و روی آن، پارچه های سفید غبارگیری، جاروی پر طاووس و تنگ های گلاب قرار می گیرند که تا پایان کار و جمع آوری نذورات پهن است.

جاروی پر طاووس مروارید

یکی از نفیس ترین جاروهای پرطاووس در حرم را زنی به نام «حاجیه نواب والده سالار» در سال ۱۲۶۳ هجری قمری وقف حرم مطهر امام رضا (ع) کرده بود. دسته این جاروی پرطاووس با دسته پوش مرواریددوزی شده ای پوشانده شده است. تعداد پرهای طاووس به کار رفته در این جارو در حال حاضر ۹۰ پر ولی تعداد پرهای نخستین آن ۱۰۰ پر بوده است. تزیینات پارچه دسته پوش از جنس مخمل قهوه ای تیره، ابریشمی و به شکل ذوزنقه است. ساق بزرگ ذوزنقه، محل نگهداری پرهاست و ساق کوچک تر داخل دسته طلا قرار دارد. جنس مواد رودوزی بیشتر از مروارید اصل بحرینی در سه اندازه مختلف است.

سه شاخه فولادی

یک دسته نقره ای بلند (حدود 2متر) است که در قسمت سه شاخه آن، کلمه (الرضا(ع)) نقش و طلاکوب شده است. کاربرد این وسیله هنگام خدمت فوق ضریح است که به وسیله آن پوشاک، پارچه و دیگر اقلامی که زائران روی شیروانی ضریح انداخته اند، به جلو کشیده و سپس داخل کیسه ای مخصوص ریخته می شود.

دست نقره

در گذشته هنگام «خدمت فوق ضریح» از این وسیله که به شکل یک دست با انگشت های خمیده، طراحی شده بوده، برای جمع آوری نذورات روی شیروانی ضریح استفاده می کرده اند.